درآمدی بر جامعه شناسی ورزش

به هنگام مرور متن های ورزشی اطلاعات متنوعی را می توان به دست آورد. بخش عمده آن مربوط به اخبار ورزشی است و معمولاً در حاشیه این خبرها و در لابه‌لای بحث‌ها و اظهار نظرها گاه تحلیل‌های اندکی پیرامون مسائل روانی مطرح می‌شود

و در سطح بسیار نازل‌تر مسائل اجتماعی ورزشکاران و یا مسائل روانی و اجتماعی با تأکید بر مسائل روانی حاکم بر فضای ورزشی نیز مشاهده می شود.

هنگامی که برای مطالعه مسائل عمیق تر قلمرو ورزش به کتابخانه های تخصصی دانشکده های تربیت بدنی و برخی از سازمانهای مربوط به ورزش مراجعه می کنیم تقریباً همین نسبت تکرار می شود.

یعنی حجم اندکی به مسائل روانی و اجتماعی می پردازند و البته وزنه منابع روانشناختی همچنان مطلوب تر است. اما در حوزه جامعه شناسی ورزش هیچ گونه تألیفی مشاهده نمی شود. حتی یک عنوان کتاب ترجمه شده نیز در این زمینه وجود ندارد. از طرف دیگر منابع لاتین با عنوان جامعه شناسی ورزش نیز بسیار معدود است.

این در حالی است که فضای پرتب و تاب و پویای ورزش در اکثر جوامع در سه دهه اخیر اندیشمندان را متوجه جامعه شناسی ورزش نموده است.در طی این دوران شاهد تشکیل انجمن جامعه شناسی ورزش، برگزاری همایش های تخصصی و تولیدات علمی فراوان در قالب کتاب و مقاله و حتی فصلنامه های تخصصی در این زمینه هستیم.

اما در فضای علمی ایران هنوز ندایی از این علم به گوش نمی رسد. ورزش و تربیت بدنی پدیده ای بین رشته ای شامل مدیریت، جامعه شناسی، روانشناسی، اقتصاد، سیاست، بهداشت و پزشکی است.

در جامعه‌‌شناسی ورزش می‌توان از کلیه روش‌های مطالعاتی موجود در علم جامعه‌شناسی استفاده کرد. اهداف این حوزه علمی نیز در دو زمینه نظری و کاربردی مطرح است که در بعد نظری، محقق به جامعه‌شناسی ورزش در ابعاد و سطوح مختلف پرداخته و با توجه به یافته‌هایی که به دست می‌آورد، به پیش‌بینی روند آتی ورزش در جامعه می‌پردازد.

به بیان دیگر، پژوهشگر در این سطح از مطالعه، بینش عامیانه و سطحی در مورد ورزش را به بینشی عمیق تبدیل می‌کند.

به سبب فقدان جامع نگری معمولاً تحلیل های ورزشی یک سویه، تک سبب بین و فاقد ژرف نگری است و یا برنامه ریزی ورزشی ما هنوز به مبانی نظری و یا راهبرد مشخصی در امر برنامه ریزی ورزش دست نیافته است.

«سه نوع ذهن داریم: یکی توانایی فکر کردن برای خودش را دارد، دیگری قادر است فکر دیگران را بخواند، سومی نه می تواند برای خودش فکر کند و نه می تواند فکر دیگران را بخواند. اولی بالاترین برتری را دارد، دومی فوق العاده است و سومی هم هیچ ارزشی ندارد. (نیکولو ماچیاولی- سیاستمدار، دیپلمات، فیلسوف و نویسنده ایتالیایی در دوره رنسانس)

جامعه شناسی ورزش نیز بر اساس تفکراتی که در آن ایجاد می شود همان ویژگی نخست صحبت نیکولو ماچیاولی را دارد. جامعه شناسی ورزشی می تواند برای خود فکر کند و دیگر مولفه های یک جامعه ای این فکر منتفع شوند. در واقع این مقوله( جامعه شناسی ورزشی) به دنبال آن است که با تجزیه و تحلیل و درک درست از ورزش در برخی از رویدادهای جهان تغییر و تحول ایجاد کند.

جامعه شناسی ورزش می تواند نقش مهمی در بسیاری از مناسبات ایفا کند (همانند نزدیک شدن ورزشکاران کشورهای مختلف در جریان یک تورنمنت). در ادامه باعث تشویق برای توسعه تصورات اجتماعی می شود

بدان معنا که فرد از طریق ورزش نسبت به آشنایی با دیگر ملل و فرهنگ آنها اشتیاق بسیار زیادی پیدا می کند. « جامعه شناسی ورزش» به شما کمک می کند درک مناسبی از فرآیندهای اجتماعی داشته باشید و یک جامعه را بهتر بشناسید.

ورزش در عصر مدرن خود را بهتر از هر زمان دیگری نشان می دهد. ورزش وارد سیاست می شود، کاملا به اقتصاد توجه نشان می دهد، مقوله های فرهنگی را دربرمی گیرد و حتی نیم نگاهی به هنر و فلسفه دارد. ورزش در مدرنیسم از ابعاد بسیار وسیعی برخورددار است.

ژرژ گورویچ و مارسل موس شاگردان دورکیم جامعه شناسی را بینش کلی درباره پدیده های اجتماعی می دانند که موضوع آن سطوح مختلف ساختها، سازمانها، تحرکات و تغییرات آن در ابعاد گوناگون است (وثوقی، ۱۳۷۰).

ضرورت توجه به جامعه شناسی ورزش هنگامی حس می شود که معمولاً در تحلیل مسائل ورزشی تبیین ها اکثراً تک علتی و ساده هستند. البته گاه همین علت ساده نیز خود معلول است که به جای علت نشانده شده است.

زیرا تبیین ساده معمولاً با مصالحی که به راحتی دم دست است ساخته می شود. چون ساده به دست آمده است بهره ای از شناختی علمی جامعه و فرهنگ و رابطه متقابل آنها با ورزش ندارد.

جامعه شناسی ورزش را می توان مطالعه کنش متقابل مشارکت کنندگان ورزش اعم از ورزشکاران، مربیان و هواداران و سازمان اجتماعی دانست. هدف از این علم تولید دانشی است که برای تفسیر، فهم و تبیین الگوهای رفتار انسانی و حل مسائل اجتماعی انسان در فعالیت های ورزشی مفید باشد.

تبیین جامعه شناختی ورزش نوعی آگاهی است که به کنش ورزشی با توجه به مسائل عمومی می نگرد. رفتارهای پرخاشگرانه و یا انحراف آمیز استفاده از داروهای غیرمجاز و یا ضعف انگیزه و اساساً ناکامی در میدان های ورزشی بخشی می تواند حاصل عوامل روانی باشد و بخشی پیامد ساختار تیم یا سازمان ورزش باشد.

به عبارتی ناشی از تنظیماتی باشد که سازمان ورزش در جامعه تدارک دیده است. جامعه شناسی ورزش علت هایی را جستجو می کند که ورای آگاهی و تجربیات بازیکنان، مربیان و حتی گاه نگرش تک سبب بین کارشناسان ورزشی است.

تحلیل جامعه شناختی در منابع و مطبوعات به دلیل سختی آن اندک است. زیرا حتی ابتدایی ترین صورت های رفتارهای گروهی بسیار پیچیده است.

عناصر وضعیت اجتماعی مانند روندهای اقتصادی، اجتماعی سیاسی و حتی مذهبی و فرهنگی همین طور شناخت اعضای یک گروه ورزشی نسبت به یکدیگر، حقوق و تکالیف و انتظارات نسبت به یکدیگر، هماهنگی بین نقش ها، سازگاری، همنوایی، رقابت، تعارض، همکاری و غیره در تحلیل جامعه شناختی باید همزمان شناخته شود.

در جامعه شناسی ورزشی ادبیات غنی در مورد گروه ها، انواع آنها و فرایند های درون گروهی وجود دارد که در برخی از حوزه هایی که از رفتارهای گروهی گریزی نیست همچون اقتصاد، سیاست، از این ادبیات غنی بهره های فراوان گرفته شده است. توفیق بسیاری از این فعالیت ها مرهون بینش جامعه شناختی مدیران آنان است.

اساساً جامعه شناسی می تواند برای هر نوع مسئولیت شغلی کمک ارزنده ای عرضه کند. دستیابی به دانش شناخت جامعه و فرایندهای اجتماعی ورزش مقدمه ایفای نقش سازندگی در قلمرو ورزش است.

جامعه شناسی ورزش با طرح «بینش جامعه شناختی» در چارچوب ورزش نشان می دهد توفیقات ورزشی وابسته به خواست مربی و ورزشکار نیست. نیروهای اجتماعی و فرهنگی و عملکرد تیم ها و گروه های ورزشی مؤثرند.

در بررسی علل عدم رشد جامعه ‏شناسی ورزش در ایران، مسائلی مانند سوگیری بیشتر جریانات ورزشی به سمت جنبه فیزیولوژیکی به منظور خدمات رسانی بیشتر به ورزش حرفه ه‏ای، تأثیرپذیری جریان‏ علمی و دانشگاهی از ورزش به جای تأثیرگذاری بر آن، عدم رشد و نبود هماهنگی لازم در مورد گرایش‏های مختلف علوم ورزشی و تسلط جریان سنتی جامعه‌شناسی و کم‌توجهی آن به حوزه‌های مختلف اجتماعی، قابل بررسی است.

 از سوی دیگر، اگرچه معمولاً هرم ورزشی در دنیا از ورزش پایه و همگانی آغاز شده و به سمت قهرمانی و حرفه‏ای پیش می‌رود؛ اما در ایران صورت معکوس دارد.

چنان چه بخش عمده بودجه، امکانات، توجهات و برنامه‏ ریزی ‏ها در وهله اول متوجه ورزش حرفه ه‏ا بوده‏ و در مراحل بعدی به ابعاد دیگری توجه دارد.

در عین حال، این هرم معکوس، به دلیل فقر مدیران ورزشی، فقر حرکتی مردم، غوغاسالاری رسانه ‏ای، ورزش ویترینی بانوان، گسترش خشونت در ورزش و هرج و مرج تماشاگری تقویت می‌شود.

با وجود این که جامعه شناسی ورزش یکی از گرایشهای تربیت بدنی است اما در این زمینه تلاش کافی در دانشکده های تربیت بدنی و حتی علوم اجتماعی مشاهده نمی شود. در صورتی که دستاوردهای آن می تواند بازدارنده و یا به حرکت درآورنده فعالیت های ورزشی براساس واقعیات و دانش علمی در قالب نظریات جامعه شناسی ورزش باشد.

مطالعه جامعه شناسی ورزش قادر است خواننده را به ورای شناخت عمومی و عادی از ورزش سوق دهد. نگرانی در مورد جنبه انتزاعی و نظری جامعه شناسی ورزش به ویژه برای برنامه ریزان و سیاستگذاران طبیعی است.

نگرانی مذکور آن گاه از بین می رود که گرایش های متنوع جامعه شناسی ورزش در ابعاد نظریه پردازی و روش های تحقیق شناسایی گردد.

رویکرد فارغ از ارزش
رویکرد هنجاری

رویکرد اول تنها در جستجوی ارضای علایق و شناخت نظری است و ورزش را همچون دیگر پدیده های اجتماعی میدانی برای اصلاح، تأیید یا عدم تأیید قضایای جامعه شناسی تلقی می کند اما در مقابل رویکرد هنجاری قرار دارد که دغدغه اش همچون یک مسئول ارزیابی عملکردهای سازمان ورزش برای بهبود عملکرد آن است.

جامعه شناسی ورزش مقوله بسیار مهمی در دنیای مدرن است. اگر چه بسیاری از ما تحصیل کرده هستیم و گمان می کنیم بسیاری از ارتباطات و مفاهیم ورزشی را می دانیم اما واقعیت این است که اوضاع پیچیده تر از چیزی است که تصور می کنیم. این جامعه شناسی ورزشی به ما کمک می کند تصویر واقعی تری از ورزش و تاثیراتش در دنیای مدرن داشته باشیم.

بسیاری از تاثیرات و ارتباطات ورزشی برای عامه مردم قابل رویت هستند اما برخی دیگر تاثیرگذاری شان به گونه ای است که کمتر کسی متوجه می شود. هم اکنون در مقاطع تحصیلی مختلف فقدان آموزش تاثیرگذاری ورزش حس می شود.

تاثیرگذاری های شگرف ورزش بر روی جنبه های مختلف زندگی و البته درک نکردن برخی از تاثیرگذاری های آنها این لزوم را ایجاب می کند که آگاهی های بیشتری نسبت به جامعه شناسی ورزشی به وجود بیاید.

بنابراین جامعه شناسی ورزش می تواند در بعد کارکردی، شناختی کاملتر از فرایندهای ورزشی برای مربیان و مدیران سازمانهای ورزشی در سطح خرد و برنامه ریزان و سیاستگذاران ورزش در سطح کلان فراهم سازد.